واروژان; امضای ماندگار در تاریخ موسیقی ایران

حضور ارامنه در سالهای اولیه مدرنیسم در ایران تأثیری قوی و غیرقابل انکار در پیدایش هنر معاصر در آن کشور داشت. به ویژه به این دلیل که ارامنه رویدادهای هنری را از سایر نقاط جهان به ایران آوردند و با سفرها و نگاه گسترده خود به هنر، آن را با مردم این کشور در میان گذاشتند.

یکی از مهمترین نوازندگان و آهنگسازان متولد ایران و در میان ارامنه واروژ حخبندیان (معروف به واروژان) بود که فعالیت هنری او ابتدا ماهیت موسیقی رایج در ایران را تغییر داد. واروژان این علم را در هنرستان موسیقی آموخته بود و اگرچه آن را نیمه کاره رها کرد، اما نقش مهمی در ساخت موسیقی عامه پسند و مهمتر از آن در طراحی قطعات موسیقی داشت.

کتاب واروژان که توسط انتشارات رشدیه منتشر شده است درباره زندگی هنری این آهنگساز و تنظیم کننده و شرح و مرور خاطرات نوازندگان و دوستان نزدیک وی است. هنرمندانی که هر کدام تأثیر منحصر به فردی بر موسیقی (به ویژه موسیقی عامه پسند) گذاشتند و از طریق ارتباط نزدیک با واروژان، از ابتدا تا زمان مرگش شاهد فعالیت های او بودند. از ترک تحصیل در هنرستان موسیقی تا سفر به مسجد سلیمان، ادامه تحصیل در آمریکا، بازگشت به ایران و در نهایت «پرواز بر فراز آسمان ها» که در طول دوره به تفصیل شرح داده شده است.

اما نویسنده کتاب واروژان که نقل قول‌هایی از هنرمندان بسیاری از جمله بابک افشار، کامران شیردل، اسفندیار منفردزاده، منوچهر چشمآذرناصر چشمآذرمحمد سریر، احمد پژمان، انوشیروان روحانی، وارطان ​​آوانسیان، لریک طرهان‌ها و… باقی نمانده است. او در آثار خود در آنجا ایستاده است و همانطور که از مطالب کتاب پیداست، اشارات تاریخی و دیسکسوگرافی های دقیق زیادی درباره این هنرمند بررسی کرده است.

حسین اساران (نویسنده کتاب) در مقدمه خود آورده است:

«هر مکالمه آدرس مکالمه بعدی را تعیین می کرد. برخی از نام آورانی که در این سال ها گوشه ای خمیده بودند و دل نداشتند با احترام از خود صحبت کنند با نام واروژان برخاستند و از من تشکر کردند و به سوالاتم پاسخ دادند. اطلاعات اولیه به تدریج گسترش یافت. حلقه ها در کنار هم قرار گرفتند تا یک زنجیره تشکیل دهند و عنوان “توضیح و بررسی” را می توان به انتهای آن اضافه کرد.

به گفته منوچهر سخایی در این کتاب، در دهه 1330 ترتیبی برای موسیقی عامه پسند به شکل مدرن وجود نداشت و نوازندگان معمولاً در استودیو آهنگ می نواختند و ضبط می کردند.

فعالیت موسیقایی واروژان تا پایان دهه 1330 فقط شامل نواختن و آهنگسازی برای ویگان (قطعه هایی به نام های صبح بهاران، به یاد لیلا، شهر عشق، وداع و نیش و نوش) و احتمالاً بود. یکی دو نفر دیگر محدود بود

اما در اوایل دهه 1340 واروژان برای امرار معاش به مسجد سلیمان رفت که در آن زمان به دلیل گسترش صنعت نفت به روی نیروی کار به ویژه ارامنه با تخصص فنی باز بود.

واروژان متوجه شده بود که در مسجد سلیمان یک مدرسه ارمنی وجود دارد که به معلم موسیقی نیاز دارد. از این رو در سال های 1340 تا 1330 برای تدریس در مدرسه «مهرداد» به آنجا رفت.

دو سال بعد واروژان برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت. برخی بر این باورند که وی از رادیو و تلویزیون ملی ایران بورسیه تحصیلی دریافت کرده است، اما حسین عساران در کتاب واروژان می نویسد: «واروژان تا این لحظه نه کار برجسته ای در رادیو داشته است و نه کار مشترک و خوبی وجود داشته است. کار شناخته شده.» روال اعزام نوازندگان با بورسیه تحصیلی به آمریکا.» می توان انتخاب واروژان را نیز بخشی از همان رویه اداری در نظر گرفت.

ذهنیت واروژان با زندگی در آمریکا ناسازگار بود و بیش از سه سال نتوانست در این کشور دوام بیاورد. بابک افشار می گوید: او خاطره ای از تجاوز گروهی به یک زن باردار در پمپ بنزین را تعریف کرد که شاهد آن بوده است… به نظر می رسد این اتفاق تاثیر بدی روی او گذاشته است. زندگی روح داشت